Havacılık, savunma ve otomotiv başta olmak üzere müşterilerin daha sık hale gelen kozmetik ve kontaminasyondan uzak ısıl işlem gereklilikleri arttıkça ısıl işlemcilerin FOD (foreign object damage) üzerine daha çok düşünmeleri gerekiyor. Peki nedir bu FOD?
Başlamadan önce bazı tanımları belirtmem gerektiğini düşünüyorum. Bunun için ilgili havacılık standardı AS 9146'dan alıntılar yapacağım.
Bir küçük hatırlatma, sözlük karşılığı olarak İngilizce object kelimesinin dilimizdeki karşılığı nesne ancak ülkemizde Hava Kuvvetlerimiz bu kelimeyi madde olarak çevirmiş. Ben yazımda her ikisini de kullanacağım. Bu arada ülkemizde birçok havacılık ve havayolu şirketi ise direkt FOD tabirini kullanıyor.
Yabancı Madde / Foreign Object (FO) nedir?
Potansiyel olarak ürüne veya sisteme girebilecek ve/veya FOd haline gelebilecek ve potansiyel olarak ürüne veya sisteme geçebilecek yabancı bir madde veya nesne (Örn. el aletleri, sarf malzemeleri, donanım, ürün koruyucu ambalaj, kişisel takılar, ürün işlem kalıntıları ve çevresel kalıntılar) kaldırılmaz ve kontrol edilmezse FOD'a neden olur. Referans 9146; Bölüm 3.3
Yabancı Madde Kalıntısı / Foreign Object Debris (FOd) nedir?
Ürüne veya sisteme giren ve/veya taşınan ve kaldırılıp kontrol edilmediği takdirde potansiyel olarak FOD'ye neden olabilecek herhangi bir FO. Referans 9146; Bölüm 3.5
Yabancı Madde Hasarı / Foreign Object Damage (FOD) nedir?
Ürünün veya sistemin gerekli güvenlik ve/veya performans özelliklerini potansiyel olarak bozabilecek, fiziksel veya ekonomik terimlerle ifade edilebilen, FOd'ye atfedilen herhangi bir hasar. Referans 9146; Bölüm 3.4
FOD'un ekonomik etkisi:
Uluslararası olarak FOD, havacılık endüstrisine doğrudan ve dolaylı maliyetler şeklinde yılda 13 milyar ABD dolarına mal oluyor. Dolaylı maliyetler, gecikmeleri, uçak değişikliklerini, gerçekleşen yakıt maliyetlerini, planlanmamış bakımları ve benzerlerini temsil eden doğrudan maliyet değerinin on katı kadar imiş.Havacılık ve uzay endüstrisi, havaalanı ve uçuş güvertesi yutma (motorun ufak kalıntıları emmesi) sorunları ve teknik ekiplerinin, uçağın yeni inşası sırasında ve bakım sırasında oluşturabileceği FOD ile ilgili uzun süredir endişe duyuyor.
Havacılık ekipman üretimine hizmet veren birçok endüstri, artık üretim akışına tam olarak neyin girdiği konusunda endişeler yaşıyor. Bu, biz ısıl işlemciler için de özel bir endişe kaynağı çünkü kullanılan yüksek sıcaklıklar ve reaktif atmosferler, işlenmiş yüzeylerde sinsi kimyasal hasara, parça ve fırınlarda ise direkt mekanik hasarlara neden olabilir.
FOD ısıl işlem tesislerine nasıl girer?
Yabancı maddelerin ısıl işlem tesislerine ve fırınlarımıza girmesi için bir çok yol var. Bunları birkaç madde şeklinde aşağıda yazacağım.
Çalışan kaynaklı
Atölyede çalışırken gerek kendi kişisel eşyaları, gerekse fırın içerisinde veya fırın şarj hazırlama çalışmaları yaparken kullandıkları ekipmanları unutmaları nedeni ile çalışan kaynaklı FOD'lar ısıl işlem tesislerinde yaşanabilir.
Takılar, giyim eşyaları, saat, kişisel koruyucu ekipman
El aletleri, ölçüm ekipmanları
Müşteri kaynaklı
Isıl işlemcilere müşterileri tarafından gönderilen malzemeler de birçok farklı FOD içerebilir. Benim şahsi görüşüm fark edilmesi en zor grup bunlardır.
Talaşlı imalatta temizlenmemiş çapaklar
Taşlama, talaşlı imalat sıvıları, işleme yağları
Ana partiye karışmış görünüş olarak ayırt edilemeyen başka malzemelerden imal edilmiş ürünler. Örneğin çelik ısıl işlem sürecine karışmış alüminyum parçalar.
Yığın şeklinde (dökme) ısıl işlem gören parçaların arasına karışmış parlatma, çapak alma taşları, ambalaj artıkları (ahşap, plastik, düşük sıcaklıkta eriyen metal)
Isıl işlem öncesi kumlama (cam küre) yapılmış parçaların kör deliklerinde kalan ince kum taneleri
Bir nedenle örneğin üç boyutlu ölçüm için boyanmış parçalar.
Çevre kaynaklı
Açık kapılardan rüzgarla savrulan toz gibi sıradan bir şey bile, ısıl işlem fırınlarında sorunlara yol açabilir. Bu nedenle özellikle nitrasyon ve nitrokarbürizasyon gibi ısıl işlemler yapan tesislerde genel temizlik önemlidir. Fırın cehennemliğine giren toz, pislik kontrol altına alınmalıdır.
Bu konuda bir başka gözlemim ise güvercinler başta olmak üzere ısıl işlem tesislerini mesken tutmuş canlılara ilişkin. Sıcak olması nedeni ile birçok canlı ısıl işlem atölyelerinde yaşamayı tercih edebiliyor. Güvercin pislikleri hem fırınların üzerinde hem de fırına girmiş çıkmış veya girecek parçaların üzerinde yer alabiliyor.
Daha önce farelerinde elektrik panolarına dadandığına ve orada sıkıntılar çıkarttığına şahit oldum. Geçtiğimiz günlerde de bir alüminyum ekstrüzyon firmasında yaşlandırma (termik) fırınına girip saklanan bir kedinin fırının çalışmaya başlaması ile can verdiğini öğrendim.
FOD Önleme
FOD sorunlarına karşı en iyi önlem, hem ısıl işlem tesisinde hem de müşteride eğitimli çalışanlardır. Üretim zincirindeki tüm çalışanlar FOD endişelerinden haberdar edilmeli ve
FOD'u tanımak için eğitilmiş olmalıdır.
AS9146'ya göre iyi bir FOD önleme programı 8 temel unsurdan oluşmalıdır:
Program yönetimi (PUKO döngüsü ile uyumlu bir sistem)
Operasyonlar (tasarımdan başlayan tüm zincir boyunca FOD önleyici düşünce)
Alan Belirlemesi (farklı seviyelere bölünmüş FOD alanları)
Eğitim ve Personel Erişimi
Ürün Koruması (ambalaj, korunaklı alan vb.)
Temizlik ve temiz bırak (clean-as-you-go)
Sarf Malzemeleri, Donanım ve Kişisel Öğeler - Sorumluluk ve Kontrol
El aletleri, Takım Sorumluluğu ve Kontrolü
Yazımın sonunda havacılık devlerinden Lockheed Martin'in konu ile ilgili kullandığı bir cümleyi paylaşmak istiyorum.
It's the smallest things that cause the biggest problems.
En büyük sorunlara neden olan en küçük şeylerdir.Bir uçak gemisi güvertesinde FOD nedeni ile F-18 motorunun devre dışı kalma anı